Trong hầu hết các đền, điện, phủ của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam - Tứ phủ, chúng ta thường thấy có tôn tượng “Tam Tòa Thánh Mẫu” với sắc áo màu đỏ, màu xanh và màu trắng lần lượt là đại diện cho miền Trời (Thiên phủ),miền Rừng (Nhạc phủ),miền Nước (Thoải phủ).   

Tam Tòa Thánh Mẫu

Tam Tòa Thánh Mẫu gồm những ai?

Tam Tòa Thánh Mẫu mà chúng ta thường nhìn thấy trên các ban thờ trong đền, điện, phủ thờ Tam phủ Tứ phủ là ba vị Thánh Mẫu: Đệ Nhất Thượng Thiên, Đệ Nhị Thượng Ngàn và Đệ Tam Thoải Phủ.

Tuy nhiên, cho đến nay vẫn có rất nhiều quan điểm khác nhau xung quanh các ngôi vị trong Tam Tòa Thánh Mẫu. Có tài liệu cho rằng, Tam Tòa Thánh Mẫu thực chất là 3 lần hiện thân của Mẫu Liễu Hạnh khi giáng trần. Nói một cách khác, Mẫu Liễu Hạnh đã hóa thân vào cả ba ba Thiên (Thượng Thiên, Thượng Ngàn và Thoải Phủ).

Mẫu Thượng Thiên

Mẫu Thượng Thiên hay còn được gọi là Mẫu Đệ Nhất. Mẫu được khắc họa với tông màu đỏ - màu của Thiên Phủ. Tượng của Mẫu được đặt ở chính giữa, hai bên là Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thoải.

Mẫu Thượng Thiên

Mẫu là người cai quản miền Trời. Theo quan niệm dân gian về Tứ Pháp (Pháp Vân, Pháp Vũ, Pháp Điện, Pháp Lôi),Mẫu Thượng Thiên có quyền năng tạo ra mây, mưa, sấm, chớp và gắn liền với tập tục nông nghiệp lúa nước của dân tộc ta.

Đền thờ Mẫu Thượng Thiên có ở nhiều nơi tại Việt Nam. Nhưng nhiều và có quy mô lớn nhất vẫn là những nơi Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu tích. Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 (âm lịch).

Mẫu Thượng Ngàn

Mẫu Thượng Ngàn hay còn gọi là Mẫu Đệ Nhị. Mẫu được khắc họa trong trang phục màu xanh - màu của Nhạc Phủ. Tượng của Mẫu được đặt ở bên phải Mẫu Thượng Thiên.

Mẫu Thượng Ngàn

Mẫu Thượng Ngàn cai quản núi rừng, hình tượng Mẫu gắn liền với thiên nhiên, con người, cỏ cây, chim thú.

Mẫu được nhân dân kính trọng và tôn thờ ở nhiều nơi, nhưng phổ biến ở những nơi rừng núi. Và có hai nơi thờ phụng chính là Suối Mỡ (Bắc Giang) và Bắc Lệ (Lạng Sơn). Ngày hội chính của Mẫu là ngày 20/9 (âm lịch).

Mẫu Thoải Phủ

Mẫu Thoải Phủ hay còn được gọi là Mẫu Đệ Tam, Mẫu Thủy. Mẫu được tạc trong trang phục màu trắng - màu của Thoải Phủ. Tượng của Mẫu được đặt ở bên trái Mẫu Thượng Thiên.

Mẫu Thoải Phủ

Mẫu Thoải cai quản miền sông nước, hình tượng Mẫu gắn liền với đời sống thủy sinh của dân tộc ta, liên quan trực tiếp tới Thủy Tổ của dân tộc Việt trong buổi đầu dựng nước.

Đền thờ Mẫu Thoải có ở rất nhiều nơi, nhưng hầu hết đều do lòng thành kính của nhân dân hoặc do nơi cửa sông cửa biển chứ hầu như không có dấu tích của Mẫu vì Mẫu không giáng Trần. Ngày 10/6 (âm lịch) là ngày hội chính của Mẫu, thường được tổ chức long trọng nhất tại Đền Mẫu Thác Hàn Sơn (Hà Trung, Thanh Hóa).

Trình tự thỉnh Tam Tòa Thánh Mẫu

Theo truyền thống, khi hầu đồng không bao giờ có tung khăn Tam Tòa Thánh Mẫu, bởi vị ngài đứng đầu trong tín ngưỡng thờ Mẫu. Hành động mở khăn ngài được coi là bất kính.

Nhưng hiện nay, lại có một số vị hầu cả Thánh Mẫu mà buông khăn buông rèm múa may. Hơn nữa, còn có một số các con nhang đệ tử thành tâm “cuồng nhiệt” quá mà cứ xông vào cung cấm nhìn ngó vái lạy. Đây là điều kiêng kỵ, thể hiện lòng bất kính đối với Thánh.

Khi hầu đồng thỉnh Mẫu, các cụ chỉ hầu tráng bóng. Mẫu chỉ về ra tay dấu và làm lễ tấu hương. Riêng Mẫu Đệ Tam, ngài có dùng hương khai quang.

Đến nay, do còn nhiều ý kiến không đồng nhất xung quanh các ngôi vị trong Tam Tòa Thánh Mẫu nên trình tự thỉnh Tam Tòa Thánh Mẫu cũng đang hiện hữu theo 3 cách khác nhau.

Theo Hướng Tam phủ nguyên thủy:

Nếu theo hướng Tam phủ nguyên thủy thì Tam Tòa Thánh Mẫu bao gồm Mẫu Thượng Thiên, Mẫu Địa Tiên và Mẫu Thủy Tiên. Trình tự hầu là:

- Đệ Nhất Thiên Tiên Cửu Trùng Thanh Vân Lục Cung Công Chúa.

- Đệ Nhị Địa Tiên Liễu Hạnh Công Chúa.

- Đệ Tam Thủy Cung Xích Lân Công Chúa.

Còn Mẫu Thượng Ngàn khi này được thờ riêng tại Cung Sơn Trang và có khoa cúng thỉnh riêng.

Theo Quan điểm Mẫu Liễu Hạnh trên trời:

Ngài là Mẫu Thượng Thiên, khi hạ phàm ngài là mẫu Địa Tiên thì việc thỉnh Tam tòa sẽ như sau:

- Mẫu Thiên Tiên là mẫu Liễu Hạnh

- Sau đó đến Mẫu Thượng Ngàn

- Cuối cùng là Mẫu Thoải Phủ.

Hiện nay, đây là quan điểm phổ biến nhất, sự đồng hóa trời đất vào hình ảnh người Mẫu nhân thần là mẫu Liễu Hạnh. Quan điểm này phù hợp với tư duy mẫu Liễu là thần chủ của điện thờ Tứ phủ và các giá hầu sau này như các giá quan, giá chầu, hay các giá quan hoàng. Nhất là Tứ phủ thánh bà gồm đệ nhất Thượng thiên, đệ nhị là Thượng ngàn, đệ tam Thủy phủ.

Theo Quan điểm của Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ:

Quan điểm này đồng hóa mẫu Địa Tiên và mẫu Thượng Ngàn là một. Đây là quan điểm của tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ.

Ngày lành mở tiệc thung dung

Tam tòa tiên thánh công đồng đàn duyên

Thỉnh mời đệ nhất chúa tiên

Tặng phong chế thắng xe loan ngự đồng

Phủ Giầy Vân Cát thôn quê

Nghĩa Hưng Thiên Bản nhà Lễ cải trần.

Thỉnh mời Sơn Lâm chúa tiên

Vốn xưa sinh ở trên đền đông cuông

Hinh dung nhan sắc khác thường

Giá danh đòi một hoa thơm vẹn mười.

Thỉnh mời đệ tam thánh tiên

Xích Lân long nữ ngự đền thoải cung

Kính Xuyên sớm kết loan phòng

Thảo Mai tiểu thiếp đem lòng gieo oan.

Văn thỉnh Tam Tòa Thánh Mẫu

Thỉnh mời Đệ Nhất Thiên Tiên

Đệ nhị công chúa tự nhiên ngự về

Phủ Giầy ,Vân Cát thôn quê

Nghĩa Hưng,Thiên Bản,nhà Lê cải trần

Hình dung cốt cách thanh tân

Mười năm định giá hôn nhân xướng tùy

Thiên đình định nhật chí kì

Tuổi đôi mươi mốt kíp về thiên thai

Dấu thiêng gương lược tính trời

Rẽ mây phút lại ghé chơi cõi trần.

Kíp vời Quỳnh , Quế theo chân

Đồi Ngang,phố Cát làm thần bốn phương

Danh thơm nức đến đế vương

Sắc phong thượng đẳng khói hương phụng thờ.

Thực tài Thánh Mẫu quá ưa

Thỉnh chư tiên thánh ngự ca điện tiền.

Thỉnh mời Sơn Lâm Chúa Tiên

Vốn xưa sinh ở trên đền Đông Cuông

Hình dung nhan sắc khác thường

Giá danh đòi một hoa thơm vẹn mười

Biết đâu lá thắm thơ bài

Lòng trinh không động một vài giá xuân

Thiên đình định nhật tới tuần

Lên tâu Ngọc Đế dưới dân phụng thờ.

Ngọc Hoàng chỉ phán bấy giờ

Truyền cho xuống lập đền thờ xứ Tuyên

Sơn Lâm là chốn dấu thiêng

Thú vui phong cảnh chính bên tam cờ

Địa linh bèn lập đền thờ

Tả long hữu hổ địa đồ giang sơn

Thú tinh lưu thủ trấn quan

Cầu phong vạn lí sắc ban tức thì

Sắc rồng in dấu đem về

Tặng phong mỹ tự biển đề tối linh

Càng thêm nức tiếng thơm danh

Phố phường phụng sự quan dân đến thờ

Tháng hai mở tiệc đánh cờ

Mười hai tháng bảy chèo đua thi tài

Quan dân,thượng khách vãng lai

Khấu đầu vọng bái dám sai tơ hào

Tiểu tôi tiến bản văn chầu

Nguyện xin tiên thánh lầu lầu nhặt khoan

Trải tràng an mẫu về ...

Đệ tử tôi kích cổ tam thông

Mẫu về giáng hạ điện trung

Phù hộ đệ tử thiên luân thọ trường.

Thỉnh mời Thủy tinh Chúa Tiên

Long vương thần ngự đền Thủy Cung

Kính Xuyên sớm kết loan phòng

Thảo Mai tiểu thiếp ra lòng gieo oan

Kính Xuyên chẳng xét ngay gian

Nỡ đem đầy chốn lâm sơn sao đành

Lòng trời xót kẻ ngay lành

Xui quan Liễu Nghị nho sinh tìm vào

Thở than mọi nỗi tiêu hao

Đưa thư đem đến ba đào bể Đông

Kim thoa gõ cây ngô đồng

Tự nhiên nổi trận đùng đùng phong lôi

Rước chàng xuống đến long giai

Thấy thư vương phụ châu rơi dàu dàu

Kính Xuyên nỗi ở cơ cầu

Lệnh truyền thái tử Long Hầu Xích Lân

Đùng đùng nổi trận phong vân

Rước tiên chúa lại về sân động đình

Ban khen Liễu Nghị công trình

Định yên gia thất yên lành trao tay

Vua cha chỉ phán kíp ngay

Kính Xuyên phải tội,Thảo Mai đem đày

Mẫu từ cầm sắt bén dây

Sự oan đã tỏ sự tài thêm cao

Dù ai kính tín khấn cầu

Ra tay phù hộ sang giàu hữu dư

Trông ơn đại đức từ bi

Nguyện xin tiên thánh uy nghi giáng đền.