Tục thờ Sơn Trang là một tục thờ cổ xưa của người Việt, ra đời từ thời Âu Lạc (khoảng 2.000 năm trước). Còn tục thờ Tứ Phủ chỉ được thịnh hành khi có xuất hiện Thánh Mẫu Liễu Hạnh cách đây hơn 600 năm. Như vậy, tục thờ Sơn Trang là một tín ngưỡng thờ Mẹ rừng, có từ trước khi Mẫu Liễu Hạnh ra đời. Đây là một tín ngưỡng riêng biệt, không phải là tín ngưỡng Tứ Phủ.  

Cung Sơn Trang

Lý do Cung Sơn Trang được phối thờ tại các đền, phủ trong tín ngưỡng Tứ Phủ?

Khi xuất hiện Mẫu Liễu Hạnh, triều đình nhà Lê đã phong Chúa Sơn Trang là “Lê Mại Đại Vương”. Kể từ đó, Chúa Sơn Trang trở thành Mẫu Thượng Ngàn - đứng ngôi thứ hai trong Tam Tòa Thánh Mẫu.

Như vậy, tín ngưỡng thờ Tứ Phủ được coi là sự kết hợp hài hòa của tục thờ Mẫu Liễu Hạnh và tục thờ Sơn Trang.

Chúa Sơn Trang là ai?

Theo tác giả Đồng Âm thì ngự tại Cung Sơn Trang (hay Tòa Sơn Trang) là Tam Tòa Sơn Trang. Tam Tòa Sơn Trang bao gồm:

- Sơn Trang Đệ Nhất: Thanh Sơn Đại Vương Bạch Anh Quản Trưởng Sơn Lâm Công chúa Lê Mại Đại Vương.

- Sơn trang Đệ Nhị: Diệu Tín Thiền Sư La Bình Công chúa.

- Sơn Trang Đệ Tam: Sơn Trang đệ tam Diệu Nghĩa thiền sư Quế Hoa công chúa.

Đây là ba Chúa Sơn Trang có từ thời Vua Hùng, cả 3 ngôi này đều được coi là ba hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn. Bởi Mẫu Thượng Ngàn tại đền Bắc Lệ chính là La Bình Công Chúa; tại Đền Suối Mỡ chính là Quế Hoa Công Chúa, còn tại đền Đông Cuông là Lê Mại Đại Vương Công Chúa.

Chúa Sơn Trang thờ trong Động Sơn Trang chính là hiện thân của Mẫu Thượng Ngàn trong Tam Tòa Thánh Mẫu

Mẫu Thượng Ngàn cai quản tam thập lục động, thập nhị tiên nàng, bát bộ sơn trang. Trong tòa Sơn trang chia ra làm 12 chốn Mán, 12 chốn Mường, 12 chốn man di Thổ tộc cho nên mới gọi là tam thập lục động sơn lâm sơn trang, và 82 cửa rừng, 72 cửa biển, bát bộ sơn trang (8 tướng trai),thập nhị bộ tiên nàng (12 tướng gái).

Bát Bộ Sơn Trang là ai?

Theo tương truyền Mẫu Thượng Ngàn lấy ông họ Đỗ ở Đồng Đăng, hạ sinh được ông Đỗ Đống, Ông Đỗ Đống lấy bà Nguyễn Thị Tươi sinh ra 8 tướng phù giúp An Dương Vương, sau này hiển linh phù giúp Hai Bà Trưng và các đời Lý, Trần, Lê. Nhân dân ta gọi là 8 tướng sơn trang, Cai quản Các Lũng, Các Nương Núi Rừng.

Bát Bộ Sơn Trang bao gồm:

- Đỗ Trinh,

- Đỗ Triệu,

- Đỗ Hiệu,

- Đỗ Trung,

- Đỗ Bích,

- Đỗ Trương,

- Đỗ Cường,

- Đỗ Dũng.

12 Cô Sơn Trang là ai?

Đây là 12 Thánh Cô đi theo hầu Mẫu Thượng Ngàn. Các cô không thuộc Tứ Phủ Thánh Cô nhưng đôi khi các cô về ngự đồng. 12 Thánh Cô này là:

- Cô Cả Núi Dùm;

- Cô Đôi Bắc Lệ;

- Cô Bơ Thượng Ngàn,

- Cô Tư Ỷ La,

- Cô Năm Đồng Tiền,

- Cô Sáu Đồi Ngang,

- Cô Tám Thượng Ngàn,

- Cô Chín thượng ngàn,

- Cô Mười Suối Ngang,

- Cô Mười Một Đồng Nhân,

- Cô Mười Hai Thượng Ngàn.

Cách chuẩn bị lễ vật cúng ban Sơn Trang

Khi đến dâng hương ở các đền chùa nên sắm các lễ chay như: hương, hoa tươi, quả chín, oản, xôi, chè,... Không đặt lễ mặn ở cung chính điện - cung thờ Phật. Trên hương án của chính điện chỉ được dâng đặt lễ chay tịnh.

Việc sắm sửa lễ mặn như cổ tam sinh (trâu, dê, lợn),thịt gà, giò, chả,... chỉ có thể được chấp nhận nếu như trong khu vực chùa có thờ tự các vị Đức Ông, Thánh, Mẫu và chỉ dâng đặt tại ban thờ hoặc điện thờ đó.

Cỗ mặn Sơn Trang gồm những đồ đặc sản Việt Nam như: cua, ốc, lươn, ớt, chanh quả, gạo nếp cẩm nấu xôi chè,... Và theo lệ, khi sắm lễ mặn Sơn Trang thường sắm theo con số 15. Ví dụ: 15 con ốc, cua; 15 quả chanh, ớt (hoặc 1 quả chanh có thể khía làm 15 phần),...

Cúng lễ ban Sơn Trang, khấn thỉnh các vị chúa Mường

Con số 15 này ứng với 15 vị được thờ tại ban Sơn Trang, bao gồm: 1 vị Chúa, 2 vị hầu cận, 12 vị cô Sơn Trang.

Văn khấn ban Sơn Trang