Chùa Sơn Hải được xây dựng vào thời nhà Nguyễn, nằm trên địa bàn xã La Hoàng, tổng La Hoàng, huyện Chân Lộc (nay là xóm Chùa, xã Nghi Yên, huyện Nghi Lộc, tỉnh Nghệ An). Trãi qua nhiều thăng trầm và biến động qua các thời kỳ lịch sử, mặc dù địa danh có nhiều thay đổi nhưng chùa Sơn Hải vẫn giữ nguyên vị trí ban đầu.

Trước đây, chùa là nơi thờ tự chư Phật, Bồ tát theo hệ phái Phật giáo Bắc tông. Tuy nhiên, do sự tàn phá của chiến tranh, một số ngôi đền miếu trong vùng bị phá hủy, hư hỏng nặng nên nhân dân đã rước long ngai, bài vị và tượng của một số vị thần và nhân vật lịch sử về thờ hợp tự tại chùa.

Mặc dù đã trải qua nhiều lần trùng tu nhưng chùa Sơn Hải vẫn giữ được kiến trúc ban đầu, với vẻ bề thế và uy nghiêm. Đặc biệt, nơi đây còn lưu giữ được nhiều hiện vật cổ, quý hiếm như: Bộ tượng Phật, bộ tượng tứ vị Thánh nương, bộ tượng tam tòa Thánh Mẫu, hương án, mâm chè, bộ cờ tướng,…

Cổng tam quan và 3 tòa hạ, trung, thượng điện uy nghi. Công trình kiến trúc còn khá nguyên vẹn, là điểm nhấn của di tích chùa Sơn Hải

Ngôi chùa được trùng tu, tôn tạo lại vào năm 2006 bằng sự đóng góp của người dân địa phương và các mạnh thường quân. Chùa được xây dựng thêm 2 ngôi điện (tạo thành 1 dãy 5 ngôi điện) và các công trình như điện tam thánh, nhà trù, gác chuông, tọa lạc trong khuôn viên rộng hơn 4.800 m2

Tại di tích còn lưu giữ được hơn 30 cổ vật có giá trị, như tượng Phật, thánh, thần hộ pháp, hương án, đại tự, câu đối, biển gỗ, chuông đồng... trong đó đặc sắc nhất là hệ thống tượng cổ

Hệ thống tượng cổ ở chùa Sơn Hải khá đa dạng và được thờ theo thứ tự “Phật trước, thánh thần sau”. Điện thứ 3 thờ Phật, điện thứ 4 thờ Tam tòa Thánh Mẫu, điện thứ 5 thờ Tứ vị Thánh Nương (Quốc mẫu đại càn).

Tượng đức Phật ngồi trên tòa sen với khuôn mặt phúc hậu, từ bi

Tượng Tam tòa Thánh Mẫu (mẫu Liễu Hạnh, mẫu Thượng Ngàn và mẫu Thoải) đặc trưng với kiểu đầu tóc búi, khuôn mặt thánh thiện, kiểu áo giao lĩnh để lộ yếm, hai chân ngồi xếp bằng, hai tay để trên đầu gối

Trong chùa hiện có nhiều loại tượng và là nơi hợp tự cả Phật, thánh, thần

Hệ thống tượng cổ chùa Sơn Hải chủ yếu được làm bằng chất liệu gỗ, sơn son thếp vàng. Tuy kích thước không lớn nhưng nghệ thuật điêu khắc, tạc tượng đạt độ tinh xảo, thể hiện trên từng khuôn mặt, nếp gấp trang phục, thần thái…

Trang trọng bàn thờ Quốc mẫu Đại Càn

Tượng Quốc mẫu Đại Càn với vẻ đẹp rạng ngời, thanh thoát

Hai pho tượng cổ Phật đản sinh và tượng đức bà có kích thước nhỏ, chỉ cao tầm 0,2m, nhưng khá đặc sắc về nghệ thuật tạo hình

Bên cạnh tượng gỗ, tại chùa Sơn Hải còn có tượng được đắp bằng chất liệu vôi vữa, tiêu biểu nhất là 2 pho tượng quan văn, quan võ trong hạ điện

Có thể nói, đây là một trong những ngôi chùa làng biển hiếm có ở tỉnh ta còn lưu giữ được hệ thống tượng cổ phong phú, đa dạng và độc đáo. Ngoài hệ thống tượng pháp, tại di tích còn lưu giữ có nhiều đồ tế khí cổ kính như long ngai, bát hương, hạc gỗ, mâm bồng, câu đối, đại tự… 2 bát hương cổ bằng đồng được chạm khắc hình rồng và mặt hổ phù tương truyền là lễ vật cung tiến của Vua Gia Long khi đến thăm chùa. Biển “Tam tòa Thánh Mẫu” tại điện Thánh Mẫu là đồ tế khí đặc sắc với nghệ thuật chạm khắc tài hoa...

Với vẻ đẹp cổ kính và những giá trị lịch sử to lớn, chùa Sơn Hải đã được công nhận là Di tích Lịch sử - Văn hóa cấp tỉnh năm 2020.